عکس نقیضیکی دیگر از اقسام استدلال‌های مباشر عکس نقیض است. در این نوع استدلال به لحاظ روش استخراج عکس، میان قدما و متاخران اختلاف وجود دارد. لذا تعریف آن نیز پیش از بیان دو روش مثمر ثمر نیست. ۱ - عکس نقیض موافقدر روش قدما که از آن به "عکس نقیض موافق" یاد میشود، عملیات در حملیه بدین صورت انجام میشود: تحویل یک قضیه، به قضیه‌ای دیگر که موضوع قضیه دوم نقیض محمول قضیه اول است و محمولش نقیض موضوع اول است و صدق و کیف نیز باقی می‌ماند، بقای صدق یعنی این که اگر قضیه اصل صادق بود، عکس نقیض آن نیز صادق خواهد بود، و بقای کیف نیز بدین معناست که اگر قضیه اصل موجبه بود عکس نیز موجبه است. لذا در تعریف آن می‌توان گفت: ۱.۱ - تعریف"عکس نقیض موافق عبارت است از تبدیل نقیض هر یک از دو طرف قضیه به جای طرف دیگر با بقای صدق و کیف". ۱.۲ - مثالاز باب نمونه قضیه "هر شیعه مسلمان است"، در صورت تبدیل به عکس نقیض به این قضیه تبدیل میشود: "هر غیر مسلمان غیر شیعه است". موجبه جزئیه عکس نقیض ندارد، عکس نقیض موافق سالبه کلیه، سالبه جزئیه است. اگر داشته باشیم : "هیچ انسانی اسب نیست"، عکس نقیض موافق آن قضیه "بعضی از غیر اسبها غیر انساناند" خواهد بود. عکس نقیض موافق سالبه جزئیه نیز سالبه جزئیه است. از باب نمونه قضیه "بعضی پرندگان سفید نیستند"، در عکس نقیض موافق به این قضیه تبدیل میشود: "بعضی غیر سفیدها غیر پرنده نیستند". ۲ - عکس نقیض مخالفدر روش متاخران که از آن به عکس نقیض موافق یاد میشود، عملیات بدین صورت انجام میشود: تحویل یک قضیه، به قضیه‌ای دیگر که موضوع قضیه دوم، نقیض محمول اصلی است و محمول آن خود موضوع قضیه اصل است. در روند تبدیل، صدق سر جای خود باقی است، ولی کیف آن تغییر می‌کند. از باب نمونه اگر قضیه‌ای بدین شکل داشته باشیم: "هر متدینی ایثارگر است"، پس از تبدیل به عکس نقیض مخالف بدین شکل در می‌آید: "هیچ غیر ایثارگری متدین نیست". چنان که ملاحظه میشود موضوع قضیه دوم (غیر ایثارگر) نقیض محمول قضیه اول (ایثارگر) است و محمول آن (متدین) خود همان موضوع قضیه اصلی است. موجبه جزئیه عکس ندارد، اما عکس نقیض مخالف سالبه کلیه، موجبه جزئیه است. قضیه "هیچ مومنی خیانتکار نیست"، به قضیه "برخی غیر خیانتکاران مومن‌اند" تبدیل میشود. عکس نقیض مخالف سالبه جزئیه نیز موجبه جزئیه است. قضیه "بعضی دانشجویان کوشا نیستند"، به قضیه "بعض غیر کوشاها دانشجو هستند" تبدیل میشود. [۱]
طوسی، نصیر الدین، اساس الاقتباس، به تصحیح مدرس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۲۶، ص۱۶۹-۱۷۶.
[۲]
علامه حلی، جمال الدین حسن بن یوسف، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۶۲ش، ص۹۴-۹۵.
[۳]
یزدی، مولی عبدالله، الحاشیه علی تهذیب المنطق، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۳۶۳شمسی، ص۸۱-۸۳.
[۴]
مظفر، محمد رضا، المنطق، نجف اشرف، مطبعه النعمان، ط۳، ص۲۰۲-۲۱۱.
[۵]
حسن ملکشاهی، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۶۷، ص۲۳۱-۲۳۲.
۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام، برگرفته از مقاله «عکس نقیض» رده‌های این صفحه : اصطلاحات منطقی | عکس
|